В. Г. Гузев. Избранное

399 Bitimli (Finit) Şekillerin Türk Gramerindeki Yeri Üzerine etmek akla uygun olur. Her anlam, daha doğrusu her dil birimi, imge veya imgeler bileşiminden başka bir şey olamayacağı için, ulamları oluşturan ve bu yüzden «ulamsal anlam» adını taşıyan anlamlar da birer imgedir. Dola- yısıyla yargı modelini içeren anlamın da kategori oluşturucu anlam olması gayet doğaldır. Yargı modelini içeren bu kategorik anlam temelinde birleşen adlık bitimli şekillerinin topluluğu adlık yüklemlik kategorisi, fiil bitimli şekillerinin top- luluğu ise fiil yüklemlik kategorisi olarak telâkki edilmelidir. Bu bakımdan adlıkların öğrenciyim, öğrenciydin, öğrenciymiş, öğrenciysek gibi örneklerle temsil edilebilen bitimli şekilleri, hem yargı biçimindeki bilgiyi dile getirdi- ği, hem de yargı modelini içeren anlama sahip olduğu için anlamsal açıdan bir topluluk oluşturur. Bu topluluk, adlıkların yargı imgesi olan ortak anlam- ca birleştirilen bütün bitimli şekillerini içeren adlık yüklemlik kategorisidir. Bu kategoriyi söz dizimi açısından da tanımlamak kolaydır: Adlık yüklemlik ulamı, adlıkların yüklem görevinde kullanılırken girdiği şekillerin toplulu- ğudur. Rus Türkologlarının bildirme modalitesi altulamı, rivayet (öğrenil- mişlik) modalitesi altulamı, şart modalitesi altulamı olarak adlandırdıkları üç özel ulama ayrılan söz konusu adlık yüklemlik kategorisinin kuruluşu, hiyerarşiktir. Fiilin sayıca daha çok olan bitimli şekilleri de, yargı modelini içeren an- lamın ve yargı biçimindeki bilgiyi dile getirme bildirişim işlevinin esasında fiilin yüklemlik kategorisini oluşturur. Fakat adlık tasarımlarından herhangi birini ileten adlık yüklemlik kategorisinden farklı olarak fiil ulamının dile ge- tirdiği yargının predikası, eylem tasarımıdır. Diğer önemli bir farkı ise yargıy- la birlikte ifade edilen kipliklerin (modalitelerin) sayısının daha çok olmasıdır. Fiil kiplik ulamları, ulamsal anlam niteliğinde daha dar kapsamlı olan genel kip ulamlarını, yani bildirme, emir, dilek, gereklilik, şart, konyunktif kiplerini meydana getirir. Bunların her birinin içerisinde yine daha dar kapsamlı zaman ulamları vardır. Görüldüğü gibi, fiil yüklemlik kategorisi de geneldir, hiyerar- şiktir, ama yukarıdaki adlık ulamına oranla daha hacimlidir. Anlaşılacağı gibi bitimli şekil kavramı, Türk şekil biliminin gayet önem- li, gayet çok şekil içeren iki genel ulamının tespit edilmesinde anahtar rolü oynar. Bitimli şekil kavramının anahtar rolü, söz dizimi alanında da gözlemle- nir. Bilindiği gibi söz diziminin en önemli ve tartışmalı kavramlarından biri, tümce kavramıdır. Tartışmalı oluşunun sebeplerinden biri, şüphesiz tümce ile anlatım (sözce) kavramlarının karıştırılmasıdır. Anlatımdan bir bütünlük sayılabilecek bir anlatılan dile getiren söylev birimini anlama hususunda uz- laşırsak, tümce kavramından ya anlatım türü (bağımsız tümce) ya da anlatım bileşenini, öğesini (yan tümce ve temel tümceyi) anlamamız gerekir.