В. Г. Гузев. Избранное

627 Rus ve Türk Dilbiliminde Çatı (Diathesis) Kavramı Üzerine nin en küçük, iki taraflı, anlamlı birimleri için geliştirilen “monem” kavramı [7]; dil içinde/dil sisteminde morfolojinin yapı birimlerini temsil eden “gra- mer şekli” [8] ve bunlar gibi zaman zaman öne çıkan yeni teorik arayışların dilbiliminin gerektirdiği seviyede bilimselliğe ve yaygınlığa haiz oldukları memnuniyet vericidir. Akademisyen Vinogradov’un belirttiği üzere çağdaş Rusçada çatı kate- gorisinin, одевать+ся [odevat’+sya] “giyinmek” örneğinde görüldüğü gibi, -ся [-sya] ekini barındırması, hem de aynı fiilin dönüşlü olmayan, yani söz konusu eki içermeyen (одевать [odevat’] “giydirmek”) biçiminin bulunma- sı, teknik araçların, diğer bir deyişle dış şekillerin farklılığından kaynaklanır [9]. Rus dilbiliminde “dönüşlü fiiller” topluluğu, işlek çatı bağıntısı anla- mını ileten fiil kelime şekillerinin yanı sıra, -ся ekine sahip oldukları halde dönüşlü çatıyla ilgisi olmayan (Örneğin aşağıda “orta” ve “ortak çatı” şekli olarak verilen oluşumlar) çok sayıda bağımsız fiil leksemini kapsayan ve öz- nel anlatılanları temsil etme yetisine sahip olan bir topluluktur. Bu durumun gözden uzak tutulmaması gerekmektedir. Nitekim Vinogradov, Rusçadaki çatı kategorisini leksik ve gramatik olayların, farklı cinsten oluşumların bir “yumağı” olarak karakterize etmiştir [10]. Görüşümüze göre bu karmaşık sorunlar yumağı, gramer teorisi mükem- melleştikçe, eylemlerle nesneler arasındaki bağıntılar hakkındaki bilgi iletimi aydınlandıkça, farklı dillerdeki araçlar öğrenildikçe adım adım çözülecektir. Şimdilerde Rusçadaki çatılar üzerine tek değil, birden çok farklı görüş hâ- kimdir. Vinogradov, Rusçadaki fiillerin, gövde şekliyle “dönüşlülük” ekli şe- killeri arasındaki karşılıklı bağıntıları, açmak gerekirse eylemle edeni (fâili) veya edileni (mefûlü, objesi) arasındaki ilişkileri yansıtan “ortak kavramın nüanslarını ” dile getirme işlevinin bulunduğunu tahmin etmiştir [11]. Görü- şümüze göre bu çok verimli ve usa uygun tahmin, şöyle bir anlayışın biçim- lenmesine zemin hazırlamıştır: Dönüşlü, işteş ve edilgen bağıntıların zihinsel yansımaları/imgeleri birbirine yakın, bir türden olması nedeniyle ortak/tek bir dil anlamı ile karşılanabilir. Şu halde Rusçada sadece iki, yani etken ve “dönüşlü” — Buna genel çatı dersek usa uygun olur- çatı şeklinin varlı- ğından söz etmenin gerekliliğini itiraf etmeliyiz. Bunun karşıtı en yaygın görüşe göre ise, “dönüşlü fiiller” in içeriğinde (Latince ve diğer Hint-Avrupa dillerinde bilinen çatılarca) ifade edilen bilgiye [12] dayanılarak Rus dilinde “dönüşlü”, “işteş” ve “edilgen çatılar” tespit edilmiştir [13]. Yine Rusçada Hint-Avrupa (bükünlü, çekimli) dillerine özgü sıfır morfem in (görevsel sıfır, anlamlı yokluk) bulunduğundan hareketle sıfır morfemle temsil edilen, eylemle bağıntıda olan nesnenin, söz konusu eylemin edeni ol- duğunu bildiren etken çatının bulunduğu kabul edilir: ör. Заяц ест [Zayats yest] “Tavşan, yiyor”.