В. Г. Гузев. Избранное

353 Genel Yazı Nazariyesi Işığında Göktürk Yazısının Menşei Meselesi... hızlantırılmış evrim geçirir 1 . I. Friedrich’in fikrine göre, bu tür yazılara “tak- lidî suretle yaratılmış” denilebilir 2 . Eski runik Türk yazısının, asıl kültürel mübadelenin yoğunluğunun Türk öncesi ve eski Türk devresinde (milâttan sonraki I. bin yıllığının ilk yarısı ve ortası) iki -Uzak Doğu (Çin) ve Yakın Doğu (Sami-İran) — büyük medeni- yetinin temas ettiği sahada aşın derecede arttığı şartlarda meydana geldiği aşikârdır. Bunun icat edilişini teşvik etmiş olan diğer bir faktör ise, o zaman- larda kurulan Türk devletlerinin idare, siyaset ve ideoloji sahasındaki (o çağ- lar görüşlerine göre) mükemmel haberleşme vasıtalarına ihtiyaçlarıydı. Bu problemleri halletme yolları gayet mahduttu: 1. Türk İmparatorluğu’nun iç ihtiyaçları için bir yabancı dil ve yazı kullanmak. Böyle bir yol I. Türk İmparatorluğunda gerçekleştirilmişti. Bu devlette kağan kalem dili vazifesini Sogt dili ile Sogt yazısı görürdü (mi- sal — 582 yılına ait olan Bugut yazıtı) 3 . 2. İtalik Sogt yazısının benimsenmesi ve Türk diline uydurulmasıyla son- raları hem iş, hem de din metinlerinde kullanılması (Sogt-Türk dokümanları serisi) 4 . Sonraları (8.-9. asırlarda) bu yol sözümona eski Uygur yazısının ya- ratılışına götürdü. 3. Eldeki resimler fonu esasında (L. Bazin’in deyimiyle) “millî” 5 bir yazı icat etmek. Bu yol, Türklerin iyi bilip kullandıkları hiyeroglif (Çin) ve harf (Sogt) yazı sistemlerinin şiddetli baskısı şartlan altında gerçekleştirilmişti 6 . Çin hanedanı kroniklerinin, 6. asırda Türk’lerde biri Hû (Sogt) halkının ya- zısına benzer, biri vergi toplama amaçlarıyla kullanılan, ağaçtan küçük değ- nekler (tahtalar) üzerindeki işaretlerden ibaret olan, iki tür yazı sistemlerinin var olduğunu bildirdiklerine göre, I. Türk imparatorluğunda Sogt yazısının yamsıra vazifesi mahdut, italik olmayan bir başka yazı (“kesmeler”) de mev- cuttu 7 . Böyle bir yazının eski runik Türk yazısının seleflerinden biri olduğunu 1 Fridrih I. Istoriya pis’ma. M., 1979. S. 194–206; Kaseviç V. B. Fonologiçeskiye problemi obşego i vostoçnogo yazıkoznaniya. M., 1983. S. 152. 2 Fridrih I. Göst. е., s. 194. 3 Klyaştornıy S. G., Livşiç V. A. Bugut’taki Sogtça Kitabeye Yeni bir Bakış // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1987, Ankara, 1992, s. 201–241. 4 Gabain А. V. Alt-türkische Texte in sogdischer Schrift // Hungaro-Turcica. Studies in honour of Julius Nimeth, Budapest, 1976, s. 69–78. 5 Bazin L. Türe et Sogdiens: les enseignements de l’inscription de Bugut (Mongolie) // Melanges linguistiques offerts â Emile Benveniste, Paris, 1975, s. 43. 6 Türklerin politik, kültürel ve diğer temasları hakkında bk: S. G. Klyaştornıy, Drevnetyurkskiye runiçeskiye pamyatniki kak istoçnik po istorii Sredney Azii, Moskva, 1964, s. 78–135. 7 20 Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken. I. Buch, Wiesbaden, 1958, s. 9–10.